برگ‌های همیشه‌سبز
۴ دقیقه
یکی از جالب‌ترین شگفتی‌های جهان خلقت که در این ایام فرخندۀ عید میلاد مسیح نشانه‌های آن را تقریباً در هر کوی و برزنی می‌توان دید، برگ درختان همیشه‌سبزی چون درخت کاج است. از برگ‌های همیشه‌سبز (یا اخیراً سفید یا سیاه یا حتی رنگ‌وارنگِ) درختان کریسمس مصنوعی که بگذریم، پدیدۀ همیشه‌سبز بودنِ برگ برخی درختان، یکی از جالب‌ترین عجایب جهان آفرینش است و از این‌رو بی‌مناسبت نیست در این شماره نگاهی به این موضوع بیاندازیم.
برگ، مشهودترین قسمت هر درخت است و در بقای درخت نقشی حیاتی برعهده دارد. برگ گیاهان از طریق فرایند فتوسنتز، موادی شیمیایی تولید می‌کند که برای ادامۀ حیات گیاه ضروری است، و از طریق رنگدانه‌های سبزی نیز که کلروفیل نامیده می‌شود، گیاه را تغذیه می‌کند.
گیاه‌شناسان معمولاً درختان را بر حسب نوع برگ‌شان به دو گروه تقسیم می‌کنند. یکی درختانِ برگریز، نظیر درخت بلوط یا چنار، که برگ‌شان یک فصل بیشتر دوام ندارد. برگ اینگونه درختان با آغاز فصل پاییز و سرما به زردی می‌گراید و می‌افتد، و سپس با فرارسیدن بهار جوانه‌های برگی جدید به‌جای آن سر بر می‌کند. اما نوع دوم، درختان همیشه‌سبز یا همیشه‌بهارند که ظاهراً برگ‌های‌شان هرگز نمی‌پژمرد و همیشه سرسبزند. در واقع برگ اینگونه درختان نیز پس از چند فصل سرانجام فرومی‌ریزد، منتهی برگ‌های جدیدی پیوسته در دنبالۀ قسمت‌های کهنه‌ترِ برگ می‌روید و بدین ترتیب درخت همیشه سرسبز به‌نظر می‌رسد.
جالب است بدانیم که پژمرده شدن و فروافتادن برگ درختان، اعم از برگریز و همیشه‌سبز، یکی از طرق دفع سموم درخت است و بنابراین برای ادامه حیات درخت، امری است ضروری. درخت همانطور که نور و املاح معدنی را از طریق برگ جذب می‌کند، سموم خود را نیز از این طریق دفع می‌نماید. به همین خاطر است که در پای درختان همیشه‌سبزی چون سرو و کاج و صنوبر، معمولاً ریزه‌برگ‌های خشکیدۀ فراوانی به رنگ‌های زرد یا قهوه‌ای مشاهده می‌کنیم. این نیز یکی دیگر از تدابیر هوشمندانۀ خدا است جهت ادامۀ حیات گیاهان.
و اما درختان همیشه‌سبز نیز، باز برحسب نوع برگ‌شان، خود به دو گروه مختلف تقسیم می‌شوند. گروه اول درختان همیشه‌سبزی هستند که برگ‌هایی سوزنی‌شکل دارند، مانند کاج و سرو و صنوبر. اینگونه درختان بیشتر در مناطق سردسیر نیم‌کرۀ شمالی نظیر آمریکای شمالی، کشورهای اسکاندیناوی و سیبری می‌رویند. برگ‌های باریک و کشیده و سوزنی‌شکل این درختان باعث می‌شود که درخت به‌خوبی در برابر سرما تاب آورد، زیرا تبخیر آب و از دست رفتن حرارت را به حداقل می‌رسانند. به‌علاوه، شکل این برگ‌ها باعث می‌شود برف نتواند برای مدت طولانی روی آن‌ها بنشیند و منجر به شکسته شدن شاخه‌ها شود.
برعکس، برگ درختان همیشه‌سبزِ گروه دوم پهن و گسترده است. این درختان که دو نوع از مهم‌ترین‌شان در فارسی به سرخسِ نخلی (Cycad) و درختِ معبد یا درخت ژنگکو (Gingko) معروف است، تنها در مناطق گرمسیری و استوایی یافت می‌شوند. پهن بودن برگ اینگونه درختان باعث می‌شود درخت گرمای اضافی را از این طریق خارج سازد و بتواند به‌هنگام نیاز آب بیشتری جذب کند. بنابراین حتی شکل برگ اینگونه درختان نیز از حکمت و مهربانیِ آفرینندۀ روزی‌رسان‌شان حکایت دارد.
بد نیست بدانیم که بلندترین درخت دنیا، یکی از همین درختان همیشه‌سبز است که در فارسی درخت ماموت یا درخت غول (redwood tree) نامیده می‌شود. این درخت در پارک ملی "رِدوود" در کالیفرنیای آمریکا واقع است و بلندای آن به بیش از ۱۱۱ متر می‌رسد! کهن‌ترین درخت دنیا نیز یک درخت کاج است که چهار هزار و هفتصد سال از عمر آن می‌گذرد. این درخت همیشه‌سبز در "کوه‌های سفید" کالیفرنیا قرار دارد. بزرگترین جنگل دنیا نیز در سیبری است که ۱۷ میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد و مملو از درختان سرو است.1
اینکه چرا در ایام کریسمس از درخت همیشه‌سبزی چون درخت کاج استفاده می‌شود، شاید به‌خاطر همین استقامت آن در برابر پژمردگی و سرما است. چنین ارتباط معنایی به گذشته‌های بسیار دور بازمی‌گردد و نمونه آن را در ایران باستان، در جشن‌های ویژۀ میلاد میترا شاهدیم که خدای نور دانسته می‌شد. ایرانیان باستان در شب یلدا که طولانی‌ترین شب سال و شبِ پیکار و غلبۀ خدای نور بر تاریکی بود، آتش می‌افروختند و چراغ روشن می‌کردند، و همۀ اعضای خانواده گرد درخت سرو یا "سرو یلدا" که مظهر ایستادگی در برابر سرما و تاریکی بود جمع می‌شدند. جوان‌ترها نیز هر آرزویی داشتند به‌طور نمادین دور پارچه‌ای ابریشمی می‌پیچیدند و بر شاخه‌های سرو می‌آویختند. در پای درخت نیز هدایایی تقدیم میترا می‌کردند تا این الهۀ روشنایی بر تاریکی پیروز شود و نور و گرما را بر آنان ارزانی بدارد.
بنابراین حال که منجی عالم، این نور حقیقی، در میان ما ظهور کرده است، استفاده از درخت همیشه‌سبزی چون کاج برای ارج نهادنِ میلاد او کاری بس به‌جا و پسندیده است. بی‌جهت نیست که سرایندۀ مزامیر نیز شخص عادل و خداترس را به درختی تشبیه می‌کند «نشانده نزد نهرهای آب...که برگش هرگز پژمرده نمی‌گردد» (مزمور ۱:۳).